Auschwitz-Imperium,
een expositie van Hans Citroen in galerieWind
Achtergrond van de maker
De opa van Hans Citroen overleefde het concentratiekamp Auschwitz. Hans groeide op in een gezin waar het A-woord de sfeer bepaalde en uitgerekend hij kreeg in 1992 een relatie met Barbara Starzyńska die was opgegroeid in Oświęcim, de Poolse naam voor het stadje Auschwitz. Zij brachten daar buiten de kampen gelegen plekken in beeld die in het industriële moordcomplex van de Nazi’s een belangrijke rol hebben gespeeld. Barbara overleed in 2010, een jaar voordat hun beider standaardwerk Auschwitz-Oświęcim werd gepubliceerd.
De tentoonstelling
Het woord Auschwitz is synoniem met raciale vervolging. Er zijn in Auschwitz meer dan 1,1 miljoen mensen – voornamelijk Joden – vermoord. Algemeen wordt verondersteld dat Auschwitz met dat doel voor ogen is opgezet, maar dat is onjuist. In Auschwitz kruisten koloniale, raciale en vernietigingspolitiek elkaar. Imperialistische, racistische en economische drijfveren veranderden het landelijke stadje en de streek eromheen. Het landschap werd fysiek en sociaal hertekend in wat de nazi’s het Interessengebiet Auschwitz noemden.
In de tentoonstelling Auschwitz-Imperium is de ingewikkelde structuur van Auschwitz zichtbaar gemaakt. De ontstaansgeschiedenis heeft meerdere lagen. Behalve een moordfabriek was er ook een chemisch industriecomplex van 450 hectare in ontwikkeling met daaromheen kampen vol slavenarbeiders en was er rondom het oude stadje Auschwitz een grote stad in aanbouw. Dit alles lag gesitueerd in een universitair-agrarisch gebied waar de modernste landbouw- en veeteelt-methoden werden onderwezen.
Ook is er aandacht voor Auschwitz na 1945. Hoe heeft de herinnering zich gevormd. Naar Auschwitz gaan anno 2022 ruim twee miljoen mensen per jaar. Toerisme en herdenken mengen zich. De bezoekers fotograferen elkaar onder de poort Arbeit macht Frei , zij denken abusievelijk dat het de ingang van het concentratiekamp is. Het Museum Auschwitz-Birkenau is een klein deel van het oorspronkelijke concentratiekamp. Auschwitz was een imperium.
In de tentoonstelling is te zien dat Auschwitz geen uitwas betrof – een soort van natuurramp – maar dat deze tragedie mogelijk werd gemaakt door toedoen van gewone burgers die voetstoots het voorschrift van de staat ten uitvoer brachten. Stel je een vergadering voor van bewindvoerders van reguliere bouwbedrijven die met vertegenwoordigers van Topf und Söhne (ovens), AEG (ontluchting), Degesch (Zyklon-B), Krupp (staalconstructie), Deutsche Reichsbahn (perrons/logistiek) brainstormden over de vraag: “Hoe kunnen we op efficiënte wijze duizenden personen per dag van de wereld vagen?” Aan de juistheid van deze vraagstelling werd niet getwijfeld. De minderwaardigheid van andere dan Germaanse rassen en het gevaar daarvan voor de volksgezondheid werd hen in nazi-Duitsland van kinds af aan bijgebracht. Als voorbeeld van deze doctrine is er op de tentoonstelling een treffend filmpje te zien dat in nazi-Duitsland op de scholen werd vertoond.
Ook een korte reclamefilm uit 1936 over Zyklon-B kan men op de tentoonstelling zien. Zo worden in een graanschip geopende blikken Zyklon-B gedeponeerd en worden de luiken gesloten. De dag erna gaan de luiken weer open en wordt het schip gelucht. Al het ongedierte is dood en het gas laat geen giftig residu na. Het graan is zonder nabehandeling gewoon eetbaar. Het betreft hier een wondermiddel.
Naast bewegende beelden, plattegronden, kaarten en foto’s zijn er schitterend uitgevoerde facsimilé’s te zien van het Höcker Album (een vakantieoord voor het Auschwitzpersoneel) en het beroemde Lily Jacob Album waarop de aankomst van grote groepen Hongaarse Joden op het Birkenau-perron is te zien.
Auschwitz had moeten uitgroeien tot een veelzijdige metropool. Ein Bollwerk des Deutschtums im Osten, zo werd het project liefkozend genoemd in Duitse wetenschappelijke bladen. Dat dit Bollwerk met slavenarbeid diende te worden gerealiseerd werd als volstrekt legitiem beschouwd. Kampen werden door architecten en stedenplanners gewoon in de plattegronden getekend. Slavenarbeid was 80 jaar geleden een geëigende middel. Een toespraak inzake deze kwestie van Reichsführer-SS Himmler in Berlijn voor zijn Oberabschittsführern en Hauptambtchefs in het Haus der Flieger op 9 juni 1942 was glashelder: “Als we hier niet de bakstenen fabriceren, als we onze kampen niet met slaven vullen – in deze kamer zeg ik het helder en duidelijk – met werkslaven die onze steden, onze dorpen en onze boerderijen zullen bouwen, ongeacht de verliezen, dan zullen wij, na een langdurige oorlog, niet voldoende geld hebben om nederzettingen te stichten die een waarachtig Germaans volk de kans geven een waardig leven te leiden en binnen één generatie wortel te schieten.”
Bekijk hier het filmpje dat Hans Citroen samen met Stephan Warmenhoven maakte over de expositie.
